Samatya (Fatih)

Samatya, Bizans döneminde Marmara Denizi kıyısındaki deniz surları üzerindeki Psamathia (Ψαμαθιά) kapısının adı zamanla çevresindeki semte de verilmiş olup, günümüzde Fatih ilçesine bağlı Samatya semti Kocamustafapaşa mahallesinin bir bölümünü de kapsamaktadır. Skarlatos Byzantius Psamathos veya Psamatheos kapısının Saray ile Heptapyrgion (Yedi Kule) arasındaki altıncı kapı olduğunu kaydetmiştir.

Samatya nerede? Samatya’ya nasıl gidilir?

Samatya tarihi

1871’de demiryolu hattı inşaası sırasında etrafındaki surlarla birlikte tahrip edilen

Psamathia kapısına güneyindeki sahilin kumlarına (psammos) atfen kumlu anlamına gelen Psamathia adı verilmiştir. Samatya halkı büyük ölçüde Rum ve Ermenilerden meydana gelmekle birlikte az sayıda İslam hanesi de bulunmaktaydı. 17. Yüzyılda Ermeni yazar Eremya Kömürcüyan Surp Kevork kilisesinin varlığından ve 1.000’den fazla Ermeni ailenin yaşamakta olduğunu kaydetmiştir. Gerçekte Peribleptos adlı bir Rum manastırı olan Surp Kevork, I. Mahmut döneminde Ermenilere verilmiş ve etrafındaki içme suyunun bolluğuna atfen Sulu Manastır olarak adlandırılmıştır. Aynı dönemde Evliya Çelebi, Samatya Ermenilerinin Osmanlı fethi sonrası Sivas ve Tokat’tan getirildiğini iddia etmiştir. Manuil Gedeon, kilisenin 1543’de Ermenilere verildiğini,

1640’ya dek Ermeni Patrikhanesi olarak kullanıldığını (Patrikhane o tarihte Kumkapı’ya taşınmıştır),  1782’de ise yanarak kül olduğunu bildirmiştir.

Bizans kentinin en önemli yolu Mese Samatya’dan geçmekte olup, etrafında bahçe ve parkların yanısıra çok sayıda meyhanede bulunmaktaydı ki Kömürcüyan papazların bile gece gündüz sarhoş gezdiğinden bahsetmiştir. Osmanlı kayıtlarında Mahalle-i Ibsomatya olarak geçen semtte 1547’de 59, 1544’de 64 Rum ailenin yaşadığı anlaşılmaktadır. 1453 yılında İstanbul’un Osmanlılarca fethinden sonra İç Anadolu’dan getirilen Türkçe konuşan Hristiyanlar (Karamanlılar) Aya Konstantine ve Helen kilisesi civarına yerleştirilmiş oduğundan Yedikule civarındaki bu yerleşim sonradan “Karaman Mahallesi” olarak adlandırılmıştır. Mahallenin kilisesi 15. yüzyılda İmrahor adı verilerek camiye çevrilecek Stoudios manstırına komşuydu. 1660, 1696 ve 1872

yangınlarında semtteki ev ve kiliseler büyük ölçüde yanmış olup, bu Aya Konstantin 1804’te yeniden inşa edilmiş, 1830’da mimar Konstantinos Giolasigmazis tarafından onarılmış, 1903’de yapıya bir çan kulesi de eklenmiştir. Bu dönemde diğer 4 mahalenin kiliseleri de onarılmış veya yeniden inşa edilmiştir. 20. Yüzyılın başlarında semtte 1894’te inşa edilen 7 senelik Photiadis Liseesi ile Samatya kız okulu adlı 2 Rum Okulu bulunmaktaydı. Karabeinikov’un 1593’de ziyaret ettiği Aya Nikola kilisesi 1782’de tamamen yanmışsa da 1834’de yeniden inşa edilmiş olup, ulaşımının zorluğu yüzünden 6-7 Eylül olaylarından etkilenmemiştir. Aya Nikola’ya yakın mesafede sahil surları civarında bulunan Kutsal Yükseliş Kilsiesi 19. Yüzyıl sonlarında inşa edilmiş olup, 1566’dan beri Altın Gerçek (Chrysalithini) adıyla bilinen kilise 1782 yangınında

yıkılınca onun yerine inşa edilmiştir. Bizans döneminden kalma Aya menas kilisesi ise 18. Yüzyıla dek Aya Polycarpοs adıyla bilinmekte olup, 1782, 1792 ve 1830 yangınlarında harap olan eski kilisenin yerine 1833’de inşa edilmişti. 6-7 Eylül olaylarında harap edilen yapı 1963’de mimar Christos Ioannidis tarafından yeniden inşa edilmiştir. Aya Yorgo Kyparissas kilisesi Vlanga ile Samatyaarasınd ayer alan Küçük Vlanga mahallesinde bulunan bir Bizans yapısı olup, 1782 yangınından zarar gören yapı 1833’de Patrik I. Konstantinos döneminde yeniden inşa edilmişse, son oalrak 6-7 Eylül olayları sırasında harap edilmişse de onarılmıştır.

Rum Patrikhanesine göre 1949 yılında Aya Yorgo Kyparissas mahallesinde 60, Aya Menas mahallesinde 71, Aya Nikolas mahallesinde 57, Kutsal Yükseliş (Θείας

Αναλήψεω) kilisesinde 35 ve Aya Konstantine ve Helen mahallesinde 354 Rum ailesi yaşamakta 1949-50 öğrenim yılında 208 Rum öğrenci okula gitmekteydi. 6-7 Eylül Olayları ve Kıbrıs sorunu sonrasında Rum nüfus büyük ölçüde azalmış olup, 1975 Aralık ayına gelindiğinde Aya Nikola mahallesinde 15, Aya Menas’ta 25, yılında Aya Yorgo Kyparissas mahallesinde 10, Kutsal Yükseliş mahallesinde ise 12 aile kalmıştı.

KAYNAKÇA

Belge, M., İstanbul Gezi Rehberi. İstanbul, 2007. s. 160-161

Βυζάντιος, Σ., H Κωνσταντινούπολις. Περιγραφή Τοπογραφική, Αρχαιολογική και Ιστορική Α. Atina, 1851. s. 304

Γεδεών, Μ., Μνεία των προ εμού 1800-1863-1913. Atina, 1932.s.174.

Κιομουρτζιάν, Ι.Τ., Οδοιπορικό στην Πόλη του 1680.Atina, 1992. s. 20.

Μήλλας, Α., Σφραγίδες Κωνσταντινουπόλεως. Ενορίες Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής. Atina, 1996. s. 230, 231, 233, 250,252, 256